Πώς ακολουθείς μια από τις πιο συζητημένες και βραβευμένες ταινίες του ευρωπαϊκου σινεμά των τελευταίων χρόνων; Για την Σελίν Σιαμά, την γαλλίδα auteur πίσω από το εξαιρετικό Πορτρέτο Μιας Γυναίκας Που Φλέγεται, η απάντηση ήρθε εύκολα.
Δεν ήταν κάποιο μεγαλεπήβολο πρότζεκτ, δεν ήταν κάποια πανάκριβη παραγωγή, δεν ήταν καν κάποιο βήμα στην Αμερική (όπου το Πορτρέτο αγαπήθηκε ιδιαίτερα από το σινεφίλ κοινό), αλλά κάτι θαυμαστά μικρότερο. Σε πρώτη ανάγνωση, τουλάχιστον.
Ένα κινηματογραφικό παραμύθι για όλη την οικογένεια, γυρισμένο στη διάρκεια του λοκντάουν, σε μία τοποθεσία, με βασικές ηθοποιούς δύο μικρά κορίτσια, και διάρκεια λίγο πάνω από 70 λεπτά, η Μικρή Μαμά (που κυκλοφορεί στις αίθουσες από την Weirdwave) τελικά δεν είναι τίποτα λιγότερο από ένα θαύμα. Μια ταινία που στις μικρές της διαστάσεις και πίσω από τα πανέμορφα, σαν πίνακες κάδρα της, κρύβει πτυχές φροντισμένων λεπτομερειών και μιας ιστορίας που θα μπορούσε να είναι παραμύθι που ακούγαμε ως παιδιά και κάπου στην πορεία απλώς το είχαμε ξεχάσει.
Είναι για ένα μικρό κοριτσάκι που, μετά το θάνατο της γιαγιάς, πηγαίνει με την οικογένειά της στο άδειο πια σπίτι όπου μεγάλωσε η μητέρα της. Τώρα, με τη γιαγιά να έχει φύγει, το σπίτι πρέπει να αδειάσει. Όμως ένα πρωί συμβαίνει κάτι αναπάντεχο: Παίζοντας στο τριγύρω δάσος, η μικρή συναντά ένα άλλο κοριτσάκι, στην ηλικία της. Πώς θα ήταν αν τη στιγμή που αρχίζεις να αντιλαμβάνεσαι την έννοια της απώλειας και του χρόνου που περνά, μπορούσες να περάσεις χρόνο με τον γονιό σου, στην ηλικία σου; Πώς θα έμοιαζαν αυτές οι συζητήσεις που θα είχατε; Τι θα ανακαλύπτατε;
Η Σιαμά είχε την ιδέα για την ταινία πριν την πανδημία, ήταν μάλιστα κάτι που της ήρθε γράφοντας το Πορτρέτο. «Με δυσκόλεψε το πορτρέτο, που ήταν μια μεγάλη συζήτηση με τον εαυτό μου», λέει. «Και η Μικρή Μαμά πάει πολύ πίσω, το είχα στο νου μου για χρόνια και ξεκίνησα να το γράφω πριν την πανδημία». Λέει πως έγραφε το σενάριο ήδη για μια βδομάδα πριν έρθει το πρώτο λοκντάουν και τότε αποφάσισε πως δεν ήθελε να είναι αυτή η συνθήκη της ολοκλήρωσης του φιλμ. Το άφησε στο συρτάρι για μήνες και το επισκέφθηκε ξανά τον Ιούνιο εκείνη της χρονιάς για να δει αν αυτό που είχε ξεκινήσει, την ικανοποιούσε ακόμα. (Ήταν η πρώτη σκηνή της ταινίας, του αποχαιρετισμού στο γηροκομείο, που παρέμεινε ίδια.)
Το σενάριο ολοκληρώθηκε, η ταινία γυρίστηκε άμεσα και τον Φλεβάρη που ακολούθησε έκανε πρεμιέρα στο (online) Φεστιβάλ Βερολίνου. Πώς όμως αυτή η τόσο ιδιαίτερη ταινία προέκυψε μετά από ένα φιλμ σαν το Πορτρέτο; (Ή προηγούμενες δουλειές της, όπως το Tomboy, το Girlhood και τα Νούφαρα.) Πώς κατάφερε η Σιαμά να δημιουργήσει μια ταινία που μοιάζει με διαχρονικό παραμύθι μέσα στην πιο σκληρή περίοδο της ζωής μας;
Μιλήσαμε τηλεφωνικά με την πολυβραβευμένη δημιουργό για ταξίδια στο χρόνο, για το πώς ισορροπεί το προσωπικό με το διαχρονικό, πώς έφτιαξε ένα ατόφιο παιδικό παραμύθι και πώς, τελικά, οι ταινίες που κάνει φτιάχνονται πρωτίστως για να ταξιδέψει μαζί τους ο θεατής.
JOEL C RYAN/INVISION/AP
Η υφή της ιστορίας είναι τέτοια που νιώθω πως υπό μία έννοια είναι σαν πάντα την ήξερα. Και με έναν περίεργο τρόπο με πηγαίνει πίσω, όταν ήμουν μικρός και συνειδητοποίησα για πρώτη φορά πως υπάρχει ο θάνατος, και στους πολύ τρυφερούς τρόπους με τους οποίους οι γονείς μου προσπάθησαν να καθησυχάσουν. Για σένα υπήρχε πάντα αυτή η ταινία μες στο κεφάλι σου; Τι ήταν αυτό που την γέννησε;
Γεννήθηκε επειδή η ιστορία απλά μου ήρθε. Το μόνο που μπορώ να εντοπίσω ως προς το πώς μου ήρθε η ιδέα του φιλμ, ήταν ότι συνέβη με τη μορφή μιας εικόνας. Η εικόνα δύο μικρών κοριτσιών σε ένα δεντρόσπιτο, κι η αίσθηση πως το ένα κοριτσάκι ήταν η μητέρα και το άλλο η κόρη. Σκέφτηκα κατευθείαν πως μοιάζει με τόσο παλιό παραμύθι, και πως θα το πω με τον τρόπο μου. Είναι τόσο ισχυρό fantasy! Να κάνεις παρέα με τον γονιό σου ως παιδί.
Ξαφνικά δραπέτευσαν τόσες αφηγηματικές δυνατότητες από μια τόσο μικρή, απλή ιδέα. Που είναι και μυθολογική κι άρα διασκεδαστικό να την εξερευνήσεις ως δραματουργία, αλλά κι επίσης δεμένη με τη δική μου προσωπική ιστορία. Για πρώτη φορά σκέφτηκα πως θα μιλήσω για κάποια δικά μου φαντάσματα, για τη δική μου γιαγιά για παράδειγμα. Έτσι, η ταινία είναι μια μορφή περίεργης ισορροπίας, με προσωπικές λεπτομέρειες, αλλά σχεδιασμένη ταυτόχρονα ως προσωπική εμπειρία για όλους.
Είπες ότι συνδέθηκες με κάτι από τη δική σου παιδική ηλικία που είναι πολύ συγκεκριμένο και ποτέ κανείς δεν μου είπε ότι το φιλμ είναι για την επίπτωση του να καταλαβαίνεις ότι ο θάνατος είναι τριγύρω για όλους και μεταξύ όλων τον εαυτό σου. Και συμφωνώ με αυτό! Έχεις δίκιο. Είναι σημαντικό κομμάτι της ζωής μου, έστω κι αν εδώ το προσέγγισα θεωρητικά, γιατί έχασα και τις δύο γιαγιάδες μου όταν ήμουν ήδη ενήλικη, οπότε δεν ήξερα πως θα αντιδρούσα ως παιδί. Αλλά η αίσθηση, δίκιο έχεις, περιλαμβάνει και αποδίδει αυτή την έννοια απώλειας και χρόνου όπως ένα παιδί τα αντιλαμβάνεται. Φυσικά και είναι για την απώλεια.
Και δεν ξέρουμε πολλά για την Νέλι, δεν υπάρχει backstory, οπότε η όλη εμπειρία έχει να κάνει με το παρόν της κατάστασης. Είναι σχεδιασμένο ώστε να είναι πολύ προσωπικό. Είναι βασισμένο στο design και τις αναμνήσεις μου από το σπίτι της γιαγιάς μου, αλλά και σχεδιασμένο ως αναφορά σε 50 χρόνια γαλλικής παράδοσης στους εσωτερικούς χώρους. Ακόμα και το ντύσιμο είναι συγκεκριμένο ώστε να μοιάζει διαχρονικό. Ως κάτι που εν δυνάμει έχει ταξιδέψει στο χρόνο.
Έχει πολύ ενδιαφέρον δομικά ο ρόλος που παίζει αυτό το «ταξίδι στο χρόνο» μες στην ταινία. Είναι απλώς σαν μια κατάσταση όπου όλα συνδέονται.
Είναι ταξίδι στον χρόνο χωρίς χρονομηχανή. Το ίδιο το φιλμ είναι η χρονομηχανή. Έχει να κάνει με την ιδέα πως το ταξίδι στο χρόνο αφορά τη δημιουργία κοινών χώρων και κοινής κουλτούρας. Δεν είναι για παράδοξα και για την καπιταλιστική αφήγηση ταξιδιού στο χρόνο που το κάνεις για να μπορέσεις να γίνεις πλούσιος. Έχει να κάνει με το να φέρεις τον χώρο και τον χρόνο μαζί, σε ένα.
Η Πένι Μάρσαλ το έκανε αυτό με το Big. Το οποίο είναι σημείο αναφοράς για την δική μου ταινία κι έχει ένα από τα πιο όμορφα φινάλε του σινεμά, που έχει να κάνει και με το τέλος του Πορτρέτου επίσης. Την σκέφτομαι πολύ την Πένι Μάρσαλ.
Η ταινία μοιάζει πολύ μικρή αλλά με έναν τρόπο που σε εξαπατά καθώς κρύβει τόσες λεπτομέρειες και ιδέες. Κάτι σαν το Totoro του Μιγιαζάκι ας πούμε. Πώς ήταν η διαδικασία του να χτίζεις κάτι τόσο μικρό αλλά με πολλές πτυχές και μοτίβα;
Η απόφαση να γίνει η ταινία τόσο μικρή σε διάρκεια ήταν ας πούμε δημοκρατική. Είναι μια ιστορία που διαπερνά τις γενιές και ήθελα να είναι κάτι που με ευκολία κι ένα παιδί θα μπορούσε να απολαύσει. Αυτό ήταν το όνειρό μου και γι’αυτό είναι τόσο μικρή. Κάτι δηλαδή που μπορεί ένα παιδί να μοιραστεί με τη μητέρα του, με τον γονιό του.
Αλλά είναι και μικρό γιατί ήθελα να έχει αυτή την επίδραση στον θεατή. Τα μικρότερα φιλμ αναζητούν την πιο δυναμική πρόσκρουση. Είναι σαν βέλος. Εξάλλου όταν το σχεδίαζα είχα κατά νου η επίδρασή του να μην περιορίζεται μες στην σκοτεινή αίθουσα, είναι ένα φιλμ 24 ωρών. Δεν είναι μόνο τι θα νιώσεις στην αίθουσα. Θέλω να είναι κάτι για το οποίο θα ονειρευτείς το ίδιο βράδυ. Είναι σχεδιασμένο για να μείνει στο μυαλό σου, να μιλάς για αυτό, να είναι κάτι που θα μπορεί να σε παρηγορεί, κάτι που θα σου δώσει νέες εικόνες για όταν σκέφτεσαι τι σημαίνει να είναι κάποιος γονιός, να το κουβαλάς μαζί σου. Είναι μικρό, είναι συμπαγές, γιατί θέλω με αυτό να σε μαγέψω.
Ένα πράγμα που αγαπώ στις ταινίες σου είναι το πώς όλες με ένα τρόπο είναι για κορίτσια ή γυναίκες που βρίσκουν ή δημιουργούν χώρους όπου είναι τελείως ελεύθερες να είναι ο εαυτός τους και να εκφραστούν. Το βλέπουμε από το Πορτρέτο μέχρι τη σκηνή του Diamonds στο Girlhood. Εσύ βλέπεις συνδετικό ιστό ανάμεσα στις ταινίες σου, ακόμα κι όταν είναι διαφορετικές;
Είναι όλες συνδεδεμένες, ναι, αρχικά γιατί όλες μαθαίνουν από τις υπόλοιπες. Και πάντα έχουν να κάνουν με παιδιά, εκτός από το Πορτρέτο. Η Μικρή Μαμά ας πούμε συνδέεται πολύ με το Tomboy, αλλά και το Tomboy συνδέεται πολύ με το Πορτρέτο. Τα politics των ταινιών αυτών είναι σχεδιασμένα με συναφή τρόπο. Επίσης με το Πορτρέτο μπόρεσα και έχτισα την αυτοπεποίθησή μου αρκετά ώστε να σκεφτώ ότι μπορούμε να πάμε ακόμα πιο μακριά με μια μη συγκρουσιακή αφήγηση, γεφυρώνοντας δύο χαρακτήρες προς μια τελική κατάσταση μεταξύ τους ισότητας.
Εκεί είχαμε ισότητα μεταξύ δύο εραστών, τώρα μεταξύ μητέρας και κόρης. Ήθελα να τις φέρω στο σημείο να μπορούν να έχουν πολύ βαθιά ειλικρινείς συζητήσεις μεταξύ τους, αντί να μιλάνε για το μέλλον ή να έχουν την κλασική δραματική ένταση ανάμεσα σε γονέα και παιδί.
Επίσης αν τα συνοψίζω κάπως ως φιλοσοφία, θα έλεγα πως στα φιλμ μου ο χαρακτήρας δεν είναι ο ήρωας της ιστορίας αλλά ο θεατής είναι ο ήρωας του φιλμ. Είναι πειραματισμός. Ο χαρακτήρας ακολουθεί την πλοκή και το συναισθηματικό ταξίδι αλλά το ίδιο κι ο θεατής. Το ταξίδι είναι σχεδιασμένο για τον θεατή. Υπάρχει χώρος για τη δική σου ιστορία. Και αυτό το φιλμ σχεδιάστηκε ώστε να μείνει ανοιχτό, αντί να το γεμίσω με λεπτομέρειες. Το σινεμά είναι πάνα συνεργασία με τον θεατή, κάθε φιλμ βασίζεται στον θεατή να το επεκτείνει με τη φαντασία του. Σου δείχνει ένα διαμέρισμα και φαντάζεσαι έναν κόσμο. Σου αφήνει χώρο για να φανταστείς την ιστορία.
Επίσης έχει πάντα ενδιαφέρον το πώς χρησιμοποιείς τη μουσική. Πάντα υπάρχει μια κεντρική σκηνή που μοιάζει κάπως σαν καταφύγιο, και υπάρχει ακόμα κι αν δεν είναι προφανές το πώς θα τοποθετηθεί στην ταινία, όπως συμβαίνει στο Πορτρέτο. Ποια είναι η προσέγγισή σου σχετικά με τη μουσική, είναι κάτι που προκύπτει ή είναι μέρος του χτισίματος της κάθε ιστορίας;
Την αντιμετωπίζω ως στιγμή ανακούφισης, ως στιγμή που ψυχές βρίσκουν σύνδεση. Η μουσική στις ταινίες μου είναι κάτι που συμβαίνει στους χαρακτήρες, δεν θέλω ποτέ να είναι εξωτερικό στοιχείο ή κάποιο μοντάζ. Είναι κάτι που συμβαίνει στο φιλμ, συμβαίνει στους χαρακτήρες, και άρα συμβαίνει και σε σένα. Δεν είναι κάποιο τρομερό κρυμμένο μυστικό, αλλά πάντα συνδέω τη μουσική με τα εργαλεία του σινεμά. Πρέπει ως θεατής πάντα να θυμάσαι ότι βλέπεις σινεμά, να έχεις αίσθηση του κινηματογραφικού χρόνου. Όταν η μουσική εμφανίζεται, έρχεται με όλη της τη δύναμη, είναι παντού, είναι για μένα φόρμα έκφρασης συναισθήματος. Θέλω δηλαδή να είναι κάτι ενεργό μες στην ταινία, όχι απλά ένα χαλί.
Επίσης η μουσική σχεδιάζεται στο στάδιο του γραψίματος. Ήξερα ότι θα υπήρχε ένα κομμάτι και πως η ιδέα του κομματιού θα ήταν ρόλος διαλόγου. Η μικρή μαμά δεν κάνει ερωτήσεις για το μέλλον, τι θα μου συμβεί κλπ. Η περιέργειά της έχει να κάνει με τη μουσική, την «μουσική του μέλλοντος» όπως λέει. Όλες οι επιθυμίες έπρεπε να βρίσκονται μέσα σε αυτό το κομμάτι, και όλο το σάουντρακ είναι σχεδιασμένο γύρω από αυτό. Το σπίτι ας πούμε δεν αλλάζει ηλικία, οπότε οι ήχοι είναι ίδιοι. Θέλαμε το εφέκτ του να χάνεις την αίσθηση του χρόνου.
Οι ταινίες σου είναι πάντα φορμαλιστικά και αισθητικά ακριβείς, όσο μεγάλες ή μικρές παραγωγές κι αν είναι. Ποια είναι η διαδικασία του να δημιουργείς ένα τόσο συγκεκριμένο αισθητικό περιβάλλον δεμένο με την ιστορία σου;
Σε αυτή την ταινία είχε πολύ να κάνει με τον συλλογισμό γύρω από τον χρόνο. Πού τοποθετείται η ταινία. Εσωτερικοί χώροι, κουστούμια. Ήθελα να είναι ένα φιλμ διαχρονικής χροιάς, που σημαίνει πως έπρεπε να βρούμε πολύ κοινές πρώτες ύλες. Η ταπετσαρία έπρεπε να είναι είτε από σήμερα είτε από το παρελθόν, αλλά καινούρια. Τι είναι κοινό για ένα παιδί από τα ‘50s και ένα παιδί από το σήμερα; Πώς φτιάχνουμε μια ταινία που ταξιδεύει στο χρόνο χωρίς να φαίνεται ότι αυτό είναι ένα ‘70s σκηνικό ή αυτό είναι ένα ‘90s κορίτσι;
Γύρισα πίσω εκεί που μεγάλωσα. Αυτά είναι τα δάση που μεγάλωσα και έπαιζα ως παιδί. Το σπίτι που χτίσαμε είναι ένωση από το εσωτερικό των σπιτιών και των δύο γιαγιάδων μου, οι διάδρομοι, η διακόσμηση, είναι πολύ συνδεδεμένο με τη δική μου ιστορία. Νιώθω πως ως θεατής ταξιδεύεις μες στο μυαλό μου. Είναι μια πολύ οικεία εμπειρία, κι όχι μόνο επειδή το φιλμ έγινε σε μικρό διάστημα σε μια στιγμή που νιώθαμε πως το σινεμά κινδυνεύει! Είναι κάτι υπάρχει μες στο κεφάλι μου.
Αλλά για μένα τελικά η ομορφιά κι η αισθητική έχουν να κάνουν με το γεγονός ότι κάνω τις ταινίες μου όλο και πιο σκόπιμες. Τα πάντα είναι διαλεγμένα. Εδώ κάναμε μια ολόκληρη ανασύσταση, και για να γίνει αυτό μπόρεσα να διαλέξω κάθε ένα πλακάκι για το μπάνιο, τα πάντα. Για μένα η ομορφιά είναι απατηλό κόνσεπτ, ομορφιά είναι να νοιάζομαι για κάθε τι που μπαίνει στο κάδρο. Αν δεν νοιάζομαι για κάτι, βγαίνει έξω.
Η Μικρή Μαμά κυκλοφορεί στις αίθουσες από την Weirdwave.
